سرزمين مازندران و گيلان از نظر طبيعي به دو بخش جلگه اي و کوهستاني تقسيم ميشد که به قسمت کوهستاني گيلان ديلم و به مازندران طبرستان مي گفتند و از قرن سوم هجري اسلام در اين مناطق پديد آمد و دولتهايي در آنجا تشکيل گرديد.

ديلميان از علويان طبرستان استقبال مي کنند
در اواسط قرن سوم هجري , مردم طبرستان و ديلم توسط گروهي به نام علويان که از نسل امام حسن بودند , به دين اسلام فرا خوانده شدند و بدليل تمايلات استقلال طلبانه , به کمک آنان دولت علويان را تاسيس کردند . مرکز حکومت آنان شهر آمل و از مشهورترين سران علويان داعي کبير و و ناصر کبير بود . حکومت علويان توسط سامانيان منقرض شد ولي پيروان و سپاهيان آن ها بدنبال انجام فعاليتهايي در سلسله آل زيار و آل بويه را تاسيس کردند.

آل زيار نخستين سلسله ديلميان را تاسيس مي کند
در اوايل قرن چهارم هجري , بسياري از سربازان و سرداران ديلمي که در خدمت علويان بودند , به دليل نداشتن رهبري و حکومت , سرگردان بودند اما تعدادي از آنان به خدمت سامانيان در آمدند از جمله مردآويج , پسر زيار که از سرداران دلير ديلمي بود و آرزو داشت حکومتي مستقل تشکيل دهد . او کار خود را با تصرف گرگان و طبرستان آغاز کرد و برخي از شهرهاي مرکزي و غربي ايران را به تصرف در آورد . مردآويج پس از آنکه اصفهان را مرکز حکومت خود قرار داد , راه و رسم ساسانيان را پيشه خود ساخت .اما بدليل بد رفتاري با سپاهيان خود , به دست آنان کشته شد .

هجوم دشمنان , آل زيار را ضعيف مي کند
وشمگير , برادر مردآويج , پس از مرگ او به حکومت آل زيار رسيد و مورد حمله و يورش سامانيان قرار گرفت . در مقابل اين حملات آل زيار کليه متصرفات خود را از دست دادند و تنها گرگان را براي خود حفظ نمودند و دولت آل زيار در زمان سلجوقيان از ميان رفت .

آل بويه , دومين سلسله ديلميان را تاسيس مي کنند

حکومت مستقل آل بويه توسط علي , حسن , احمد پسران ماهيگيري به نام بويه تاسيس گرديد . اين سه تن ديلمياني بودند که به مردآويج پيوستند و پس از قتل او , اين حکومت را تاسيس کردند .
علي امير بزرگ آل بويه , دشمن خليفه عباسي بود و دو برادرش احمد و حسن از او اطاعت ميکردند و در نتيجه احمد جهت فتح بغداد با سپاهيانش رهسپار عراق شد . او بغداد را فتح کرد و خليفه را به زندان افکند . اما چون خليفه عباسي حاضر به اطاعت از ال بويه شد , ديلميان از انقراض عباسيان منصرف شدند.

امير عضدالدوله ديلمي
در زمان عضدالدوله ,فرزند حسن , مشهورترين فرمانرواي ديلمي , آل بويه قدرت بسيار داشتند و تقريبا سراسر ايران را تحت اختيار داشتند . عضدالدوله بدليل علاقه به عمران و آبادي بيمارستان عضدي را در بغداد تاسيس کرد و در آن پزشکان علاوه بر درمان , به آموزش طب نيز ميپرداختند . در زمان عضدالدوله , سدي بنام بند امير بر روي رودخانه کر بسته شد . و در اين زمان کشاورزي و آباداني رونق فراوان يافت.

تجزيه دولت آل بويه
شاهزادگان ديلمي پس از آل بويه براي بدست آوردن قلمرو بيشتر با هم به زد و خورد پرداختند و هر يک حکومت مستقل تشکيل دادند . در حقيقت اولين دولت کاملا مستقل در زمان آل بويه تشکيل شد و آنها در ايران جايگاه خاصي دارند . در اين دوران عمران و آباداني و توجه به دانشمندان و نويسندگان رواج فراوان يافت . ابوعلي سينا دانشمند بزرگ ايران در اواخر عمر خود در همدان وزير آل بويه بود.